Na Sretenje 2025. godine, studenti Univerziteta u Kragujevcu izrazili su protest protiv korupcije i samovolje vlasti simboličnim čitanjem ustava. No, nisu čitali važeći ustav Republike Srbije, već Sretenjski ustav – donet u istom gradu, dok je on još uvek bio prestonica, na isti praznik 190 godina ranije.
[^1]Iako je Sretenjski ustav uneo u srpsko društvo ključne građanske ideje, među kojima su ograničenje apsolutne vlasti monarha, garancija privatne svojine, sloboda štampe i sudstva, kao i restrikcije u pogledu kupovine zemlje od strane stranaca.[^2]Za našu temu glavno dostignuće nalazi se u 11. poglavlju, članu 118, koji glasi:
"Svak koji stupi na serbsku zemlju, taj je slobodan i od tog časa prestaje ropstvo..."
U globalnom kontekstu, pojam ropstva najčešće se vezuje za afro-američko iskustvo – robove tretirane kao imovinu, izložene brutalnoj eksploataciji na plantažama i često podvrgnute surovom nasilju svojih gospodara: potpuno ropstvo određenog naroda. Međutim, kroz istoriju je postojalo mnogo različitih oblika ropstva. Od antičkog Rima do Osmanskog Carstva, robovi nisu bili isključivo fizički radnici, već su mogli biti zanatlije, trgovci, pa čak i visoki državni zvaničnici.
Osmansko Carstvo je imala robovlasništvo u različitim oblicima. Mađu kojima je devširma najpoznatija, poznata kod nas i kao danak u krvi, predstavljala je specifičan sistem u kojem su hrišćanski dečaci odvođeni i obučavani za službu u osmanskoj administraciji i vojsci. Iako su u početku bili pravno robovi sultana, mnogi su dosegli najviše državne položaje, uključujući i funkciju velikog vezira, koji je neretko bio moćniji od samog sultana.
Ovaj vid prisilne regrutacije najviše je pogađao hrišćane Balkana, ali se značajno smanjio krajem 16. veka, da bi zvanično prestao u 18. veku.
Takvim primerima bilo bi tačno reći da je Afroameričko iskustvo uskog opsega i neprimenjivo za shvatanje balkanskog robovlasništva. To bi sve bilo istina da nije Rumunije.
Rumunija je tokom 500 godina[^3], od 14. do sredine 19. veka, praktikovala sistematsko ropstvo nad svojom romskom populacijom na temelju rase, najduži takav sistem u istoriji Evrope i najverovatnije sveta. (150 godina duži od daleko poznatijeg Transatlanskog ropstva.)
Poreklo Roma
Romi su narod indijskog porekla, govore indo-evropski jezik, a njihova migracija iz Indije započela je u periodu između 800. i 950. godine. Razlozi njihove seobe ka zapadu ostaju nepoznati, kao i tačna pripadnost određenom narodu ili društvenom sloju u Indiji. Ipak, vodeće teorije svrstavaju ih u širi okvir Dalit kaste, a uža tumačenja povezuju ih sa Dom kastom – putujućim zabavljačima, muzičarima i pevačima.
[^4]Veruje se da su u 10. veku stigli u muslimanski Iran, gde su se počeli specijalizovati kao zanatlije. Njihov dolazak u vizantijski region Jermenije tokom 11. veka poklapa se sa pohodima Turaka Seldžuka. Tamo su verovatno stigli kao ratni zarobljenici, ali i kao slobodni migranti. Ovaj region je ključan za razvoj romskih zanata jer su u romski jezik tada ušle brojne pozajmljenice iz jermenskog i grčkog jezika koje se odnose na obrte. To ukazuje na njihovu angažovanost u metalurgiji, rudarstvu i kovačkom zanatu, koje su nastavili da praktikuju i tokom daljih migracija izazvanih ratovima i krizom u istočnoj Anatoliji.
Romi su poslednji narod azijskog porekla koji je stigao na evropski kontinent, čime se završava veliki ciklus migracija naroda. Put od Severne Indije do Anatolije prešli su bez vojne sile, često sa višedecenijskim pauzama. [^8] Posle svakog talasa migracije, deo njih bi ostajao i postepeno se integrisao u lokalne zajednice, dok su drugi nastavili da žive u zatvorenim klanskim strukturama, čuvajući svoje zanate i običaje. Ovaj obrazac – migracija, delimična integracija ili izolacija, pa novi talas kretanja – karakterističan je za romsku istoriju još od izlaska iz Indije.
U periodu od 9. do 15. veka, migracije Roma odvijale su se različitim putevima. Tako su Rigani (rani naziv za Rome) iz Jermenije krenuli u tri pravca: jedan ka Bliskom istoku i Egiptu, drugi ka Kavkazu i severu Crnog mora, a treći – najvažniji – u Vizantijsko carstvo, odakle su nastavili kretanje ka Evropi.[^9]
Vizantija je bila ključno mesto za formiranje novog identiteta Roma. Upravo tu dobijaju naziv "Cigan". Ova reč potiče od grčkog izraza _athínganos_, koji se u 11. veku koristio za označavanje jedne jeretičke sekte gatalica u Vizantiji. Istovremeno, reč se može povezati sa značenjem "nedodirljivi", što ukazuje na društveni status Roma kao pripadnika najnižih slojeva. Termin "Cigan" nije autentičan naziv romske zajednice, već egzonim koji su im dali Grci,[^5] kod kojih su boravili tokom 11. i 12. veka kao putujući zabavljači i radnici u pokretnim zajednicama. Ove zajednice su im omogućavale očuvanje jezika, zanata i običaja, ali su istovremeno bile društveno marginalizovane.
Osim novog imena, Romi su u Vizantiji dobili i stereotipnu predstavu. Tokom višedecenijskog kontakta sa iranskim, arapskim i jermenskim uticajima, Vizantijci su ih počeli doživljavati kao narod povezan sa orijentalnom magijom, gatanjem i proricanjem. Posebno su _ciganke_ bile viđene kao proročice i čuvarice tajnog znanja,[^6] dok su romska muzika i nomadski stil života dodavali egzotičnost njihovom ugledu. Tamnoputi, često na granici prihvatanja hrišćanstva, Romi su u očima Vizantinaca podsećali na Egipćane – narod sa znanjem o tajnim i mističnim veštinama. Zbog toga su prvi vizantijski izvori često pogrešno tvrdili da su Romi zapravo poreklom iz Egipta,[^7] što je kasnije dovelo i do naziva poput "Egipćani" u nekim evropskim jezicima (npr. gypsy u engleskom).
Uprkos društvenoj distanci, Romi su održavali ekonomske veze sa Grcima, posebno kroz kovačke i zanatske usluge. Njihovo prisustvo u Vizantiji obeleženo je upravo tim dvojakim položajem – s jedne strane, kao marginalizovan i stereotipizovan narod, a s druge, kao neophodni članovi ekonomskog sistema. Do trenutka kada su se Romi proširili dublje na Balkan, njihova zajednička imena, zanimanja i stereotipi već su bili formirani i prenosili su se zajedno sa njima u narednim fazama migracija i naseljavanja.
Balkan neposredno pre dolaska Roma
Da bismo razumeli kako je ropstvo Roma postalo institucionalizovano i prihvaćeno, moramo pratiti kako istorija oblikuje samu sebe, fokusirajući se na Balkan između 11. i 13. veka, kada je doživeo neviđene promene u svim aspektima društva.
Velika seoba naroda u 9. veku otvorila je put za formiranje prvih slovenskih političkih entiteta na Balkanu. Na zapadu poluostrva, srpska i hrvatska plemena, pod vlašću dinastija Nemanjića i Trpimirovića, postavila su temelje srednjovekovnih kraljevstava, a kasnije i savremenih nacija. Bosna je tada predstavljala tampon-zonu između njih.
Jug Balkana i dalje je bio pod dominacijom Carstva Romeja, tj. Vizantije. Usled velike seobe naroda južno od Dunava i seldžučkog prodora u Anadoliju, Vizantija je bila svedena na grčko jezgro i okolinu Konstantinopolja. Iako oslabljena, ostala je dominantna sila u regionu. Pobedivši Prvo bugarsko carstvo, Vizantija je obezbedila severne granice, dok je Konstantinopolj i dalje važio za "grad sveta".
Na istoku Balkana, nakon dolaska turkijskog plemena Bugara u 7. veku i osnivanja Prvog bugarskog carstva u 9. veku, nastavila je da postoji politička i vojna sila koja je predstavljala glavnu pretnju Vizantiji. Do 10. veka, turkijska bugarska elita potpuno se asimilovala u većinsko slovensko stanovništvo.
Severno od Dunava, u Panonskoj niziji, od 7. do 13. veka smenjivali su se nomadski narodi: Avari, Mađari i Kumani, boreći se za prevlast. Mađarska plemena su pobedila, formirajući stabilnu državu sa prirodnim granicama od Karpata do Dunava, nakon prelaska na sedelački način života.
S druge strane Karpata, između njih i Dunava, etnogeneza i društvena organizacija odvijali su se sporije, bez formiranja državnih struktura sve do početka 14. veka.
Zbog islamskih i seldžučkih prodora na Bliskom istoku i u Anadoliji, na štetu Vizantije, došlo je do krstaških ratova između katoličkih monarhija i muslimanskih sila. Krstaši su putovali u Jerusalim kroz Evropu, koristeći dva glavna puta: jedan preko severne Evrope duž Dunava, drugi kroz Ugarsku i Vlašku do luka na Crnom moru. Ovaj stalni promet vojske i novca podstakao je ekonomski razvoj Balkana, dok je zapadna Evropa stagnirala. Trgovina je procvetala, putevi su postali sigurniji, a seljaci, usled ratovanja i rastuće potražnje, uspeli su da se uzdignu u novu srednju klasu.[^10]
Ova tranzicija stvorila je novu demografsku stvarnost — rast trgovine zahtevao je više trgovaca, dok je nova klasa stvorila potrebu za radnicima.
U Transilvaniji, prvi talas saksonskih migracija započeo je sredinom 12. veka na poziv ugarskog kralja Geze II, koji ih je naselio radi odbrane granica od Kumana i kasnije Mongola. Saksonci su osnovali autonomne zajednice sa nemačkim pravom, bavili se poljoprivredom, trgovinom i zanatstvom, doprinoseći urbanizaciji i popunjavanju društvenih praznina koje su se otvorile.[^11]
S druge strane Karpata nije postojala državna organizacija. Prostor između Karpata i Dunava bio je ispunjen malim kneževinama i vojvodstvima u dolinama i šumskim predelima. Region nije imao stabilno ime — nazivao se po narodima ili lokalnim entitetima: Gotudija, Gepidija, Pečenegija, Kumanija, dok se ime Vlaška — zemlja Vlaha — najduže održalo. Stanovništvo je bilo raznoliko: Vlasi (proto-Rumuni), Sloveni severno od Dunava i turkijska plemena poput Pečeneza i Kumana. Kneževine su bile u stalnim sukobima i savezima, bez centralne dominacije.
Ova situacija zadržala se do mongolskog prodora u 13. veku. Mongoli su razbili kumansku konfederaciju, naterali ih ka Mađarskoj, Srbiji i Bugarskoj i izazvali ogromna razaranja. Transilvanija i Mađarska bile su razorene, a četvrtina populacije — oko pola miliona ljudi — stradala je.[^12] Mongoli su potom, prema svedočanstvu Tome iz Splita, prodrli u Srbiju i Bugarsku, koje su bile primorane da plaćaju danak.
Vlaška i dolina reke Molde bile su razbijene, bez institucija, podložne uticajima Mađarske i nomada. Ipak, mongolska dominacija omogućila je stvaranje novih političkih jedinica — eliminacijom kumanske aristokratije otvoren je prostor za konsolidaciju vlasti. Kneževi su, uz odobrenje Mongola, učvrstili kontrolu nad teritorijama.[^13]
Mongolski sistem vazalstva podrazumevao je lokalnu autonomiju u zamenu za danak i lojalnost, što je zahtevalo unutrašnju organizaciju. Ova praksa podstakla je formiranje rane državnosti. Uspešni vladari bili su nagrađivani zaštitom Mongola i potvrdom autoriteta.
Do druge polovine 13. veka pojavljuju se dinastije: u Vlaškoj Basarabi, a u Moldaviji, kasnije, Bogdan iz Maramureša. Ove vlasti uspostavljaju administraciju, poreze i pravosuđe — ključne komponente rane državnosti.[^14]
Centralizacija je bila nužnost za očuvanje suvereniteta između Mađarske, Bugarske i Zlatne Horde. Političke jedinice jačale su boreći se protiv mađarske dominacije i tursko-tatarskog pritiska.
Bitka kod Posade 1330. između Basaraba I i Karla Roberta postala je mitološki temelj rumunske nezavisnosti.
Međutim, najvažnija institucija koja je proizašla iz odnosa Rumuna i Tatara bila je — robovlasništvo.
Ropstvo nije bilo ograničeno samo na Vlašku i Moldaviju; postojalo je i u Vizantiji, Osmanskom carstvu i slovenskim državama južno od Dunava. Ipak, u Rumuniji ropstvo datira iz perioda tursko-mongolskih prodora.[^15]
Ideja porobljavanja verovatno je preuzeta od Mongola. Kao osveta Tatarima koji su uzimali hrišćanske zarobljenike i, po prelasku na islam, nastavili to činiti uz podršku Osmanlija. Prvi robovi bili su Tatari — iako taj pojam obuhvata i kumanske i druge stepenske zarobljenike.[^16]
Između 11. i 14. veka, Balkan je prošao kroz duboke transformacije: seobe naroda, uspon trgovine nakon krstaških ratova, povećanu potrebu za radnom snagom, a zatim i posledice mongolskih osvajanja koje su razorile lokalno stanovništvo. U tom kontekstu nastale su centralizovane države Vlaške i Moldavije, a sa njima i institucija robovlasništva.
U tom stanju pojavili su se Romi.
Porobljavanje u Rumuniji
Romi su stigli u jugoistočnu Evropu oko 13. veka, nakon mongolskih invazija koje su poremetile ranija naselja dalje na istoku. U početku, balkanske države, naročito Vlaška i Moldavija, usled odsustva radničke klase, pozdravile su veštine koje su Romi doneli sa sobom iz Vizantije. Ta umeća su najčešće bila upotrebljena u metalurgiji, radi stvaranja ranih pušaka, ali i u svakodnevnim kovačkim zanatima.[^17] Zbog toga verujem da su u početku Romi svojevoljno dolazili u dunavske kneževine kao slobodan narod kako bi pružili usluge koje su bile vitalno potrebne za razvoj ekonomije u tom trenutku. Ovo se nije naročito razlikovalo od onoga što se dešavalo ranije u romskoj istoriji; ciklus dolaska, učestvovanja u ekonomskom životu, većinom bez kulturološke integracije, pre novog toka odlaska ka novim regijama.
Ali u Rumuniji se desilo nešto drugo. Nije nastupilo preko noći, niti je bilo rezultat jednog dekreta ili centralne odluke. Umesto toga, tokom 14. i 15. veka, postepeno, kroz niz lokalnih akata, običaja i praksi koje su s vremenom stekle snagu zakona, Romi su postajali svojina, zajedno s Tatarima koji su postojali paralelno na početku. Kasnije, kako je broj ciganskih robova rastao naspram tatarskih, oni su se stopili u širu klasu Cigana, reč koja je postala neodvojiva od njihovog podređenog položaja u feudalnom sistemu Vlaške i Moldavije.[^18]
Razlog za njihovo porobljavanje
Ropstvo Cigana u Rumuniji nije nastupilo kao odluka pojedinca, već kao rezultat viševekovnih duštvenih faktora.
Krstaški ratovi i mongolska osvajanja povezali su svet više nego ikada ranije, stvarajući šira tržišta, ali i izazivajući krvoprolića koja su značajno smanjila lokalne populacije. Zbog manjka radne snage, preostalo seljaštvo uspelo je da se uzdigne na viši društveni nivo, približavajući se srednjoj klasi. Time je nastala dodatna potražnja za radnom snagom, u trenutku kada su njene rezerve bile veoma ograničene.
U zemljama poput Mađarske, ovaj problem je rešen dovođenjem saksonskih doseljenika, kojima su zauzvrat dodeljena posebna prava i privilegije. Slično tome, i Vlaška i Moldavija — sada već stabilnije i organizovanije države — suočile su se sa izazovom nedostatka radne snage. U želji da ojačaju svoju ekonomiju i političku moć, njihove vlastele su tražile nove izvore radne snage.
Upravo tada na scenu stupaju Romi — putujući zabavljači i zanatlije, koji su mogli da popune prazninu u dunavskim kneževinama. U početku su zaista i radili kao slobodni ljudi, dobrovoljno pružajući svoje usluge.
Međutim, ubrzo nastaje konflikt između potreba države i identiteta Roma. Za razliku od Saksonaca u Mađarskoj, Romi nisu bili organizovano doseljeni, niti su težili da se trajno nastane na jednom mestu, gde bi mogli biti oporezovani i integrisani u šire društvo. Dunavskim kneževinama ništa nije garantovalo da se Romi neće jednostavno pokupiti i otići dalje, što se kroz istoriju često i dešavalo.
Zadržavanje Roma postalo je državni interes. U očima Rumuna i ostatka Balkana, Romi su viđeni kao stranci, nalik Tatarima i drugim istočnim narodima. Njihova kultura bila je strana i nerazumljiva lokalnom stanovništvu. Dok za razliku od ostalih nomadskih naroda, Romi su bili nenaoružani — i zbog toga laka meta.
Robovlasništvo je postojalo već pre Roma; porobljavanje stranih naroda u Dunavskim kneževinama datira od konflikta sa tatarima, tako da je takva institucija već bila na mestu.
Svi ovi faktori su se sjedinili, i krajem 14. veka, Romi su postali robovi u rumuniji.
Stanje robova
[^19][^20]Ciganin u istorijskoj Rumuniji značilo je biti rob. Ropstvo Roma nije bilo periferni fenomen, već duboko ukorenjen društveni i pravni poredak koji je trajao više od četiri veka. Romi su mogli biti vlasništvo bojara – velikih feudalnih zemljoposednika, manastira i crkvenih institucija, pa čak i direktno države, kao tzv. "robovi krune", odnosno lična svojina vladara. U sva tri slučaja, njihov status je bio podložan volji gospodara.
Vlasnici su imali apsolutnu kontrolu nad njihovim životima – odlučivali su gde će živeti, čime će se baviti, s kim će stupiti u brak, da li će biti kažnjeni, prodati ili poklonjeni. Deca robova automatski su nasledila status svojih roditelja i mogla su biti odvajana od porodice i prodata drugom gospodaru. Iako su zakoni formalno zabranjivali ubistvo roba, u praksi su robovlasnici mogli da ih zlostavljaju, pa i ubiju, bez ikakvih posledica, jer rob nije bio tretiran kao osoba već kao pokretna imovina, poput konja ili oruđa.
Robovi nisu smeli da svedoče pred sudom niti su imali pravo na ličnu odbranu. Ako bi rob počinio štetu slobodnom čoveku, vlasnik je bio taj koji je snosio odgovornost – često tako što bi se odrekao vlasništva nad robom u korist oštećene strane. Čak i brak između slobodne osobe i roba imao je dramatične posledice: slobodni partner bi time automatski postajao rob, vlasništvo gospodara čijem je robu pristupio kroz brak. Vanbračne veze između muških vlasnika robova i ženskih robinja, kao i silovanje Romkinja od strane njihovih vlasnika, bile su široko rasprostranjene, a vanbračna deca su i sama držana kao robovi na imanju.
Rečima Tihomira Đorđevića:
''Takva je bila sudbina Ciganâ robova u Rumuniji. Ni slobodni, krunini, Ciganji nisu imali mnogo bolju sreću od robova. Ni inače nenaviknuti na stalan život i neprekidan rad, oni nisu živeli ugodno. Sem toga, potucajući se i proseći, proganjani s mesta na mesto, mučeni od svojih i državnih starešina, bez kuće i kućišta i bez zemlje uopšte, a stalno ceđeni dankom i kulukom, koji su bili vrlo teški, i oni su provodili težak i čemeran život. Stanje Ciganâ u Rumuniji bilo je uopšte vrlo bedno i očajno.''
Romi su unutar tog sistema bili dodatno podeljeni u dve osnovne kategorije: sedentarne (stalno naseljene) i nomadske (pokretne) zajednice.
Sedentarni Romi, Vetraši, živeli su na posedima svojih gospodara, bili su direktno eksploatisani kroz svakodnevne zadatke i fizički rad. Muškarci su se bavili zanatima za potrebe domaćinstva i feudalne ekonomije, dok su žene bile služavke, kuvarice ili dadilje. Ova grupa Roma bila je najbliža klasičnoj predstavi o ropstvu – kontrolisani, ograničeni, često zlostavljani, bez prava ili mogućnosti bekstva.
Nomadski Romi, Laješi, s druge strane, predstavljali su specifičnu i često neshvaćenu kategoriju u klasičnom shvatanju robovlasništva. Iako formalno robovi, oni nisu bili vezani za jednog gospodara, niti za određenu lokaciju. Bili su svojina krune, što je značilo da su bili direktno pod upravom države. Plaćali su porez (danak) za slobodu kretanja, imali sopstvene vođe – _bulibaše_ ili romske vojvode – koje su birali unutar svojih zajednica. U nekim slučajevima ti vođe su pregovarali sa lokalnim vlastima oko visine danka i mesta boravka.
Nomadi su često služili kao zabavljači, mečkari, svirači, ili su radili u rudnicima soli i zlata. Iako su bili izloženi prisilnim relokacijama i državnoj represiji, uživali su veći stepen unutrašnje autonomije, pogotovo u poređenju sa sedentarnim Romima. Njihovo robovsko stanje bilo je više administrativne prirode – kroz danak i registraciju.
Laješi su takođe grupa koja je najviše povezivana sa razbojništvom i krađom.
Romi su igrali ključnu ekonomsku ulogu u razvoju mladih rumunskih kneževina. Gotovo svi kovači i rudari – poslovi ključni za vojsku, poljoprivredu i trgovinu – poticali su iz romskih robovskih zajednica. Zanati poput potkivanja konja, izrade kazana, obrade bakra i zlata, pripadali su gotovo isključivo Romima.
Pored osnovne podele, postojale su brojne podkategorije: rudari, zlatari, kalajdžije, kazandžije, potkivači, kovači. Neke su bile vezane za geografske regije, druge za specifične funkcije unutar lokalne ekonomije. Ta kompleksnost ukazuje da ropstvo Roma nije bilo haotičan sistem zloupotrebe, već institucionalizovani oblik eksploatacije.
Odnos crkve i robovlasništva u Rumuniji
[^20]Ni Rimokatolička ni Pravoslavna crkva nisu zabranile ropstvo; ono je, uostalom, imalo uporište u biblijskim tekstovima. U vizantijskom kontekstu, ističe se delovanje Crkve, koja je — nesumnjivo pod uticajem hrišćanskog učenja — osuđivala teške uslove rada robova i zalagala se za poboljšanje njihovog ekonomskog položaja. Ipak, ni Pravoslavna ni Rimokatolička crkva nisu bile sposobne ili voljne da takve moralne norme dosledno sprovedu u društvenu praksu.
Robovlasništvo je u Rumuniji bio sveprisutan fenomen u kojem Rumunska Pravoslavna crkva nije samo pasivno dopuštala ropstvo, već je aktivno učestvovala u pokoravanju Roma. Zapravo, prvi pomen Roma kao robova u Vlaškoj datira iz 1385. godine, u aktu kneza Dana, koji, pored drugih stvari, potvrđuje Cigane kao imovinu manastira. Crkva je robove posedovala još od 14. veka, a tokom vremena broj crkvenih robova se neprestano povećavao. Manastiri su robove dobijali od vladara i bojara, često kao pobožne darove „za spasenje svoje duše“, ali i putem obične kupovine, kao svaku drugu imovinu. Taj proces je doveo do toga da su crkveni robovi — poznati kao mănăstirești — činili najveći deo romske robovske populacije. Pred kraj robovlasničkog perioda u 19. veku, gotovo svaki drugi Rom u Rumuniji bio je rob u vlasništvu Crkve.
Vrlo rano je Crkva počela da gradi mitove i bogoslovske racionalizacije koje bi opravdale ovakav poredak. U rumunskoj verziji legende o Svetom Grigoriju Čudotvorcu, Romi su prikazani kao potomci grešnika iz grada Agrigenta koji su uvredili svetitelja. Kao kaznu, oni su navodno prokleti da budu tamnoputi i da zauvek služe kao robovi episkopu i njegovim naslednicima. Na taj način, ropstvo Roma nije samo društveni konstrukt, već božanska presuda: njihova potčinjenost postaje deo večnog, svetog poretka koji se ne sme dovoditi u pitanje.
Ropstvo romske populacije nije izazivalo otpor među sveštenstvom sve dok, pod uticajem nove generacije intelektualaca i širenja prosvetiteljskih ideja, nije počelo da se tumači kao nešto protivno prirodnom zakonu. Iako su romski robovi postepeno dobijali pristup verskom obrazovanju, bivali krštavani i dobijali pravo na brak po hrišćanskim običajima, sveštenstvo je njihovu hristijanizaciju prvenstveno koristilo kao način nadzora i moralnog oblikovanja.
Tek se u 19. veku pojavljuju prvi glasovi unutar Crkve koji počinju otvoreno da zagovaraju njihovo oslobađanje. Obrćenje u hrišćanstvo, koje je prvobitno bilo sredstvo kontrole, tek kasnije postaje argument u korist njihove emancipacije. Crkveni službenici sa abolicionističkim uverenjima morali su da se povinuju tom poretku sve do revolucije 1848. godine, kada su takva ograničenja nestala i kada su mogli otvoreno da se usprotive ropstvu.
Izbegavanje ropstva
Ničije ruke nisu bile čiste u ovom sistematskom pokoravanju, jer je ta institucija bila duboko ukorenjena u pravni, ekonomski i kulturni okvir tadašnjih kneževina.
Međutim, čak i u tako strogo uređenom poretku, volja za slobodom nije mogla biti ućutkana. Iako obespravljeni, nadzirani i tretirani kao imovina, među robovima su postojali oni koji su odbijali da prihvate svoje stanje.[^21][^22] Mali broj Roma nalazio je načine da izbegne svoju sudbinu. Od strane meštana su dobili ime Netoţi — bili su to izvorni Romi pre porobljavanja, kao i delom odbegli robovi koji su živeli izolovano, na marginama društva, i težili da borave na mestima koja su bila teško pristupačna: duboko u šumama, planinama ili pećinama.
Tokom 1830-ih, međutim, postali su mete sve češćih potera. Ako bi bili uhvaćeni, vraćani su u okove. Zbog toga su Romi koji bi pobegli od svojih gospodara nastavili da beže van Vlaške i Moldavije — kuda god i kad god bi im se ukazala prilika. Tamo, iza granica Vlaške i Moldavije, postojali su prostori gde robovlasništvo nije bilo institucionalizovano: Transilvanija pod habzburškom upravom, kao i periferni delovi Osmanskog Carstva. Iako ni te zemlje nisu bile utočišta pravne jednakosti, činjenica da ropstvo nad Romima nije bilo ozakonjeno činila ih je mestima nade za dostojanstveniji život.
I tako, na periferiji Osmanskog Carstva, jedna mala kneževina pod imenom Srbija postala je značajna tačka romskog bega iz ropstva.
U Srbiju su Romi iz Rumunije počeli da dolaze u većem broju nakon Velike seobe Srba (1690), kada su migracije Srba u južnu Austriju ostavile mnoge krajeve današnje centralne i južne Srbije opustošenim. To je stvorilo vakuum koji je otvorio prostor za doseljavanje drugih grupa, što se poklopilo sa naročito teškim stanjem u rumunskim kneževinama tokom vlasti Fanariota (grčkih moćnika). Fanariotska vlast je značila pojačanu eksploataciju lokalnog stanovništva, česte zloupotrebe i visoke poreze, dok je za Rome, koji su i inače bili u ropskom i duboko marginalizovanom položaju, život postajao gotovo nepodnošljiv. [^23]
U takvom kontekstu, mnogi Romi su videli priliku da pobegnu iz uslova ropstva i siromaštva i potraže sigurniji i dostojanstveniji život južno od Dunava, u tada oslabljenim, ali relativno pristupačnim krajevima Srbije. Doseljavanje Roma u ovom periodu nije bilo organizovano, već je predstavljalo niz manjih, često porodičnih ili plemenskih migracija koje su se odvijale u talasima, u potrazi za utočištem, boljim uslovima i mogućnošću opstanka.
Ipak, glavni talas dolaska Roma u Srbiju neće se desiti još dugo.
Do tada, ogromna većina Roma i dalje će ostajati u oblastima današnje Vlaške i Moldavije, gde su generacije provele pod ropskim statusom — bez prava, obrazovanja ili pravne zaštite, prepuštene potpunoj vlasti svojih gospodara. Njihova svakodnevica nastavila je da bude obeležena teškim radom i nasiljem, u društvima koja su ih smatrala potpunom svojinom.
Emancipacija Roma
[^21][^24]Sve do sredine 19. veka, pod uticajem spoljašnjih ideja — o građanskim slobodama, jednakosti pred zakonom i modernizaciji države — počeo je postepeni proces razgradnje tog sistema. Industrijska revolucija na Zapadu učinila je feudalne, a kamoli masovne robovlasničke sisteme, zastarelim; zanatstvo više nije činilo ključni deo ekonomije, a i sama feudalna nadstruktura koja je podržavala taj poredak bila je na putu da bude zamenjena novijim ekonomskim, političkim, ali i društveno-moralnim idejama. Promene, međutim, nisu bile nagle, niti vođene jasnom političkom voljom, već su usledile kao podrazumevani korak društvenog napretka ranih kapitalističkih sistema. Kmetstvo u rumunskim kneževinama bilo je ukinuto gotovo vek pre nego što je došlo do emancipacije robova.
Prvo su oslobođeni robovi koji su pripadali Crkvi — najbrojnija kategorija robova. Potom je usledilo ukidanje ropstva nad onima koji su se vodili kao svojina krune. Konačno, 1855. u Moldaviji i 1856. u Vlaškoj, ropstvo nad Romima je zakonski ukinuto u celini. Nakon 400 godina.
Proces oslobođenja, međutim, nije bio organizovan ni usmeren ka integraciji bivših robova. Većina oslobođenih ostala je bez zemlje, bez obrazovanja i bez ikakvog oslonca u novom društvenom poretku. Iako više nisu bili pravno vezani za svoje gospodare, nastavili su da žive na margini društva, često se boreći za osnovna sredstva za život. Iskorišćeni za svoje zanatske veštine tokom četiri stoleća, bili su oslobođeni tek kada su prestali da imaju svrhu.
Tako se, tokom druge polovine 19. veka, završava višestolećni period u kojem je ropstvo nad Romima bilo prisutna i društveno prihvaćena pojava. Promena nije došla iznenada, ali više nije mogla biti zaustavljena.
Vlaški Romi u Srbiji
U tom periodu, deo oslobođenih Roma, kao i oni koji su bežali još pre zakonskog ukidanja ropstva, nastavio je da prelazi u Srbiju. Sretenjski ustav je, više od decenije pre emancipacije, garantovao da bilo koji rob koji stupi na srpsko tlo postaje slobodan čovek, što je verovatno bar deo rumunskih Roma ubedilo da ovde potraže svoju sreću. Neki su to učinili iz straha da će se gospodari u Vlaškoj i Moldaviji predomisliti i ponovo ih porobiti, dok su drugi bežali iz želje za boljim životom. Srbija je tada bila kneževina koja, iako siromašna i politički nestabilna, bila u razvoju — sa rastućim političkim ambicijama, ali pre svega bez ropstva.[^23]
U novoj sredini, Romi su tražili načine da se ekonomski uključe i opstanu. Često su uzimali poljoprivredne poslove u vidu zakupa zemlje, a jedan od najčešćih modela bio je sistem napolice. U tom sistemu, Romi su obrađivali tuđu zemlju, a dobijeni rod delili sa vlasnikom — obično po principu pola-pola. Jedan deo roda išao je vlasniku zemljišta, dok je drugi ostajao zakupcu, koji ga je mogao prodati na pijaci, zameniti za druge proizvode ili koristiti za prehranu svoje porodice. Iako daleko od potpune jednakosti pred zakonom — jer ni većina siromašnih Srba tada nije imala punopravni građanski status — ovaj sistem je Romima omogućio izvestan stepen ekonomske samostalnosti i, što je još važnije, izlazak iz robovskog položaja u kojem su generacijama živeli.
Vremenom su vlaški Romi u Srbiji počeli da organizuju sopstvene zajednice.[^24] Dolazili su u sve većem broju, do te mere da danas verovatno čine najveću romsku zajednicu u Srbiji. [^25]Sa sobom su iz Rumunije poneli pravoslavlje i u Srbiji za glavnu slavu uzeli Svetu Petku, što ih razlikuje od ostalih srpski Roma koji pretežno slave Svetog Vasilija ili Petkin pandan Tetkicu Bibiju koja se vezuje za Beogradske Rome i naravno Roma muslimana koji danas čine četvrtinu populacije.
Vlaški Romi naseljavali su se na periferijama sela i varoši, gde su osnivali svoje mahale, koje su vremenom postale poznate kao ciganmale, nakon čega se generalno srpskoj svesti stapaju sa ostalom pravoslavnom romskom populacijom. Te zajednice, iako socijalno izolovane i često marginalizovane, bile su mesta života, identiteta, solidarnosti i kulturne razmene. Upravo iz tih sredina, romska kultura je počela da se prepliće sa srpskom, ostavljajući tragove koji su i danas neizbrisivi.
Doprinos Roma srpskoj kulturi naročito je vidljiv u umetnosti, muzici i jeziku. Romski muzičari i trubači decenijama su oblikovali zvuk balkanske muzike — bilo da se radi o starogradskoj pesmi, čalgiji, narodnjacima ili kasnijem turbo-folku. Festival trube u Guči, danas globalno poznat, teško bi mogao da postoji bez učešća i muzičkog majstorstva romskih orkestara, koji su često nosioci glavnih nagrada i srž atmosfere samog festivala.
Romski jezik i način govora takođe su ostavili traga u srpskom žargonu. Reči kao što su „šljam“ (ološ), „mangup“ (uličar), „ker“ (pas) postale su deo svakodnevnog govora, posebno među mladima i u urbanim sredinama. Ovaj uticaj svedoči o dugotrajnoj i dvosmernoj kulturnoj interakciji, u kojoj su Romi — iako često na društvenu marginu — ipak postali sastavni deo kulturnog pejzaža.
Njihov život, sa svim teškoćama, ali i snažnim duhom zajedništva i preživljavanja, bio je i ostao inspiracija u književnosti i filmu. Od romantičnih prikaza slobodarskog načina života do slika siromaštva, isključenosti i borbe za dostojanstvo — romski likovi i priče našli su mesto u mnogim delima srpskih pisaca i reditelja. Često je prisutna romantizacija njihovog života, ali i pokušaj da se izrazi razumevanje, empatija i priznanje njihovog mesta u zajedničkoj istoriji i suživotu u našoj državi — Srbiji.
Podrži rad i zaprati:
Izvori:
[^1]: Republika - Glasilo gradjanskog samooslobadjanja - broj 306-307. (n.d.). http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/2003/306-307/306-307_20.html
[^2]: Cemal Kafadar. "The Question of Ottoman Decline." Harvard Middle Eastern and Islamic Review, vol. 4, no. 1-2, 1997–1998, pp. 52
[^3]: (https://www.europeana.eu/de/stories/roma-slavery-in-romania-a-history)
[^4]: Hancock, I. F. (1987). _The Pariah syndrome: An Account of Gypsy Slavery and Persecution_. Karoma Publishers, Incorporated. p. 8
[^5]: (_CIGANIN I ROM NISU SINONIMI_. (n.d.). (Vesti - 08.04.2022) Novi Sad. https://www.mojnovisad.com/vesti/ciganin-i-rom-nisu-sinonimi-id46402.html)
[^6]:Achim, V. (2004). _The Roma in Romanian history_. Central European University Press. P. 9
[^7]:Soulis, G. C. (1961b). The Gypsies in the Byzantine Empire and the Balkans in the late Middle Ages. _Dumbarton Oaks Papers_, _15_, 141 p. 148
[^8]: Achim, V. (2004). _The Roma in Romanian history_. Central European University Press. P. 12
[^9]: ibid
[^10]: Hancock, I. F. (1987). _The Pariah syndrome: An Account of Gypsy Slavery and Persecution_. Karoma Publishers, Incorporated. p. 12-13
[^11]:Ioan-Aurel Pop, _History of Romania: Compendium_, Romanian Cultural Institute, 2006, pp. 106–109.
[^12]: Peter F. Sugar, Péter Hanák, Tibor Frank -- A History of Hungary. Page 28.
[^13]: Pop, Ioan-Aurel. _History of Romania: Compendium_. Romanian Cultural Institute, 2006, str. 122–124.
[^14]: Spinei, Victor. _The Great Migrations in the East and South East of Europe from the Ninth to the Thirteenth Century_. Romanian Academy, 2003, str. 322–324.
[^15]: Historia.ro
[^16]: Achim, V. (2004). _The Roma in Romanian history_. Central European University Press. P. 27–28.
[^17]: Hancock, I. F. (1987). _The Pariah syndrome: An Account of Gypsy Slavery and Persecution_. Karoma Publishers, Incorporated. p.13
[^18]: Achim, V. (2004). _The Roma in Romanian history_. Central European University Press. P. 29.
[^19]: Achim, V. (2004). _The Roma in Romanian history_. Central European University Press. P. 35
[^20]: Hancock, I. F. (1987). _The Pariah syndrome: An Account of Gypsy Slavery and Persecution_. Karoma Publishers, Incorporated. P 16-30
[^21]: https://www.oocities.org/~patrin/slavery.htm
[^22]: Istodor, Eugen; [Djuvara, Neagu](https://en.wikipedia.org/wiki/Neagu_Djuvara "Neagu Djuvara") (20 June 2007). ["Revoluția lui Djuvara: "Românii erau numiți cumanii negri""](https://www.hotnews.ro/stiri-arhiva-1060382-revolutia-lui-djuvara-romanii-erau-numiti-cumanii-negri.htm) [Djuvara's revolution: "Romanians were called Black Cumans"]. _[Cotidianul](https://en.wikipedia.org/wiki/Cotidianul "Cotidianul")_ (in Romanian). Retrieved 19 June 2007.
[^23]: Vlaški Cigani u Srbiji, Srpski književni glasnik. knj. XXVII, sv. 7-8, 1911 p. 10 - 14
[^24]: _Human rights and collective identity : Serbia 2004_. Belgrade: Helsinki Committee for Human Rights in Serbia. 2005. [ISBN](https://sr.wikipedia.org/wiki/Me%C4%91unarodni_standardni_broj_knjige "Međunarodni standardni broj knjige") [978-86-7208-106-0](https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%BE:%D0%A8%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B8_%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B8/978-86-7208-106-0 "Посебно:Штампани извори/978-86-7208-106-0").
[^25]: Vlaški Cigani u Srbiji, Srpski književni glasnik. knj. XXVII, sv. 7-8, 1911 P-22